سکولاریزم از جنبه تاریخى به معناى جدایى دین از دولت، پدیده‏اى است که در سیر تحول فکرى، اجتماعى و سیاسى غرب رخ داده است. ولى چون یک نظریه فلسفى و سیاسى است، محققان مسلمان هم باید به آن توجه کنند و سلباً یا اثباتاً رأى خود را در باب آن بازگویند. این نظریه فلسفى و سیاسى را به دو گونه مى‏توان بیان کرد: 1. دین از دولت جداست و آموزه‏هاى دینى هیچ نوع سیاستى را دربرندارند؛ 2. دین از شئون دنیوى انسان جداست و اداره این شئون اعم از سیاسى، اجتماعى و اقتصادى به خود انسان‏ها واگذاشته شده است.
بیان دوم کلى‏تر از اول است. در این نوشتار، سکولاریزم به همین معناى موسع آن مورد نظر است. ولى قبل از ورود به بحث، به عنوان مقدمه باید گفت: افعال عقلانى باید به لحاظ غایت‏ها، ارزش‏ها، صلاح‏ها و ملاک‏ها نوعى توجیه پیدا کنند و چون اداره جامعه از این قبیل است، پس باید توجیه عقلانى داشته باشند. در توجیه عقلانى و اخلاقى به دو نوع معرفت نیازمندیم: اول، معرفت غایات و آرمان‏ها (معرفت‏هاى معیارى) و دوم، معرفت متعلق به راه تحصیل این ارزش‏ها و هدف‏ها.
بعد از ذکر مقدمه فوق باید گفت: چهار تصویر از دخالت‏هاى دین در اداره جامعه ارائه شده است:
تصویر اول: دین در خلق و پیدایش ارزش‏ها و غایات مؤثر مى‏باشد. گویى این دین است که نیک را نیک مى‏گرداند و بد را بد. این تصویر به روشنى رنگ اشعریت دارد و علاوه بر اینکه با بدیهیات عقل عمل در تضاد است، نوعى مشکل درونى هم دارد. اگر بایدها به امر الاهى باید مى‏شوند، چه کسى گفته است که باید به اوامر الاهى گوش سپرد و آن را امتثال کرد. ارجاع این باید به امرى دیگر، ما را با نوعى تسلسل بى‏پایان مواجه خواهد کرد و ارجاع آن به منبعى دیگر غیر از امر الاهى، از ابتدا ما رإ؛اا بى‏نیاز به استناد بایدها به امر الاهى مى‏سازد. خلاصه اینکه دخالت در خلق نفس ارزش‏هاى کل صحیح نیست؛ ولى دین مى‏تواند در خلق مصداق‏هاى حسن و بایدهاى اخلاقى نقش داشته باشد.
تصویر دوم: دین در کشف هدف نهایى و هدف‏هاى متوسط افعال آدمى دخالت مى‏کند. این تصویر على‏الاصول درست است، گرچه لازم است آن را تا حدى تقیید کنیم؛ چرا که برخى از اهداف براى انسان قابل وصول‏اند، ولى در عین حال سلسله‏اى از اهداف طولى که در نهایت به کمال مطلوب منتهى مى‏شوند، براى انسان قابل وصول نیست.
تصویر سوم: دخالت دین در یافتن راه‏هاى تحصیل ارزش‏ها و کمالات و مصالح و نیز اجتناب از مفاسد و شرارت‏هاست. موقف عالمان دینى دقیقاً این است که ما به کمال مطلق ایمان داریم و قرب به وى را آخرین هدف خود مى‏شناسیم، ولى راه وصول به این کمال نهایى را نمى‏دانیم. دین آمده است تا این راه را بنماید. از دیدگاه نویسنده مقاله، این تصویر بى‏اشکال، بلکه شاید بهترین تصویر از میان بدیل‏هاى مختلف است.
تصویر چهارم: به ما ربطى ندارد که چرا دین در شئون دنیایى دخالت کرده است. مهم این است که دین عملاً چنین دخالتى دارد. این تصویر بر دو مقدمه مبتنى است: 1. مخلوق در هر حال و فعلى ملزم به اطاعت خالق خویش است و چنین اطاعتى هیچ قید و شرطى ندارد و مطلق است. 2. به مؤمنان امر کرده که جامعه اسلامى را صرفاً بر اساس تعالیم اسلام بنا نهند.
به این تصویر اشکال کرده ‏اند که خداوند مسلماً مى‏خواهد که بندگانش او را بشناسند. این شناخت وابسته به قدرت و استعداد انسان نسبت به شناسایى ارزش‏ها و غایات است. این‏چنین قدرتى با مجموعه قوانینى که به صورت کامل نظام معیشتى، به معناى عام آن‏را، القا کند در تضادم است. پس چنین مجموعه قوانینى وجود ندارد.
این سخن علاوه بر ایرادهاى متعددى که نویسنده آنها را طرح کرده است این اشکال را نیز دارد که یافتن خیر همیشه مستلزم یافتن راه‏هاى وصول به آن نیست. فرض مى‏کنیم که خداوند به انسان این قدرت را عطا نموده که بتواند خیرها و شرها را بشناسد، ولى دلیلى نداریم که انسان همیشه راه وصول به آنها را نیز مى‏داند.

بر گرفته شده از:

صادق لاریجانى

کیهان، ش 18209، 84/1/30